मनसुखभाई प्रजापती हे नाव ऐकताच मातीच्या कलेची एक अनोखी कहाणी डोळ्यासमोर येते. एक सामान्य कुंभार असूनही त्यांनी विजेशिवाय चालणारा इको-फ्रेंडली फ्रीज आणि वॉटर फिल्टर तयार करून जगाचे लक्ष वेधले. या संशोधनाने गरीब आणि ग्रामीण भागातील लोकांना शुद्ध पाणी आणि सुरक्षित अन्न मिळवून देण्याचा मार्ग मोकळा केला. त्यांच्या या अफलातून कार्याची दखल घेऊन माजी राष्ट्रपती आणि थोर शास्त्रज्ञ डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम यांनी त्यांना “खरा शास्त्रज्ञ” अशी मानाची उपाधी बहाल केली. आता मनसुखभाई एका नव्या स्वप्नाच्या मागे लागले आहेत – ते म्हणजे इको-फ्रेंडली घराची निर्मिती.
प्रारंभिक जीवन आणि नवकल्पनेची सुरुवात
मनसुखभाई यांचे वडील मातीची भांडी बनवायचे. घरची परिस्थिती हलाखीची होती, पण त्यांनी पारंपरिक व्यवसायाला फाटा देत १९७२ मध्ये चहा विक्रीचा व्यवसाय सुरू केला. मात्र, त्यात त्यांचे मन रमले नाही. त्यानंतर १९८५ मध्ये त्यांनी जगदंबा पॉटरीज या कंपनीत नोकरी पत्करली आणि विविध कामे करत अनुभव कमावला. तरीही त्यांच्या मनात काहीतरी वेगळे करण्याची आकांक्षा होती. १९८८ मध्ये त्यांनी नोकरी सोडली आणि ३० हजार रुपयांचे कर्ज काढून मातीचे ताट बनवण्याचे युनिट सुरू केले. हा व्यवसाय यशस्वी झाला, पण त्यांचे ध्येय काही वेगळेच होते.
मातीच्या वॉटर फिल्टरची क्रांती
ग्रामीण भागात शुद्ध पाण्याची कमतरता पाहून मनसुखभाईंना अस्वस्थ वाटायचे. मातीचा उपयोग करून वॉटर फिल्टर बनवण्याचा त्यांनी संकल्प केला आणि आपल्या युनिटमध्येच प्रयोगाला सुरुवात केली. अनेक प्रयत्नांनंतर त्यांनी मातीच्या भांड्यात दोन कँडल असलेला चौकोनी फिल्टर तयार केला. १९९५ मध्ये हे संशोधन लोकांसमोर आले आणि विजेशिवाय चालणारे हे वॉटर फिल्टर गरिबांसाठी वरदान ठरले. ०.९ मायक्रॉन क्षमतेच्या या कँडलमुळे घातक जीवाणू नष्ट होतात, हे त्यांनी अभ्यासाअंती सिद्ध केले. अल्प दरात उपलब्ध झालेल्या या फिल्टरने लोकांचे जीवनमान सुधारले.
इको-फ्रेंडली फ्रीज: गरिबांचा आधार
२००१ मध्ये गुजरातच्या कच्छ भागात झालेल्या भूकंपाने मनसुखभाईंना अंतर्मुख केले. एका दैनिकात प्रसिद्ध झालेल्या फोटोत फुटलेला माठ पाहून त्यांना प्रश्न पडला – गरिबांसाठी मातीचा फ्रीज का असू शकत नाही? या विचाराने प्रेरित होऊन त्यांनी संशोधन सुरू केले. अनेक प्रयोगांनंतर २००४ मध्ये त्यांनी विजेशिवाय चालणारा मातीचा फ्रीज साकारला. या फ्रीजच्या वरच्या भागात १० लिटर पाण्याची टाकी आहे, ज्यामुळे थंड पाणी मिळते, तर खालच्या भागात खाद्यपदार्थ सुरक्षित राहतात. रासायनिक प्रक्रियेशिवाय भाज्या आणि फळे ताजी ठेवणारा हा फ्रीज पर्यावरणस्नेही आणि आरोग्यदायी ठरला.
मान्यता आणि सामाजिक प्रभाव
मनसुखभाईंच्या या अनोख्या संशोधनाने सर्वांना थक्क केले. डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम यांनी त्यांचे कौतुक केले आणि त्यांना “खरा शास्त्रज्ञ” म्हणून गौरवले. नॅशनल इनोव्हेशन फाउंडेशनच्या सहाय्याने त्यांच्या उपकरणांचे वितरण देशभरात वाढले. या संशोधनामुळे लाखो युनिट विजेची बचत झाली आणि पर्यावरण संरक्षणाला हातभार लागला. गरीब आणि ग्रामीण समुदायांसाठी हे उपकरण वरदान ठरले.
पुढील स्वप्न: इको-फ्रेंडली घर
मनसुखभाई थांबले नाहीत. वॉटर फिल्टर आणि फ्रीजनंतर त्यांनी मातीचा नॉनस्टिक तवा बनवला, जो ५० ते १०० रुपयांत उपलब्ध आहे. आता ते इको-फ्रेंडली घर बनवण्याच्या ध्येयाने कार्यरत आहेत. विजेशिवाय वातानुकूलित राहणारे, उन्हाळ्यात गार आणि हिवाळ्यात उबदार असे हे घर असेल. त्यांचे हे संशोधन सुरू असून, लवकरच यश मिळेल, असा त्यांना विश्वास आहे.
निष्कर्ष
मनसुखभाई प्रजापती यांचे कार्य प्रेरणादायी आहे. मातीच्या माध्यमातून त्यांनी गरीबांसाठी क्रांतीकारी उपकरणे बनवली आणि पर्यावरणाचे रक्षण केले. त्यांच्या या योगदानासाठी त्यांना अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले. त्यांचे इको-फ्रेंडली घराचे स्वप्न पूर्ण होऊन सर्वसामान्यांचे जीवन आणखी सुकर होवो, हीच शुभेच्छा!